مقدمه

عوامل شیمیایی در محیط کار در برگیرنده تمام مواد اولیه ، مواد خام ، مواد واسطه و فراورده¬های اصلی که در صنعت به کار می¬روند یا تولید می¬شوند می¬باشند . این مواد که به شکل گاز ، مایع و جامد هستند ممکن است طبیعی یا مصنوعی بوده و دارای منشا گیاهی ، حیوانی و یا سنتتیک (معدنی یا آلی) باشند . هریک از این مواد دارای خطرات و زیان¬های خاص خود است که در صورت تماس فرد با آن رخ می¬دهد . زیان حاصل از تماس ، با راه ورود ، مقدار طول زمان تماس و محل تجمع آن¬ها در بدن بستگی دارد . از جمله مواد قانونی مورد استناد در راستای عوامل شیمیایی بند¬های 13    14 آیین نامه حفاظت و بهداشت کار است که عبارتند از :

ماده 13 : محل کار در هر کارگاه باید طوری تهویه شود که کارگران همیشه هوای سالم تنفس نمایند . در مورد محل¬های کار پوشیده حداقل هوای لازم برای هر کارگر بر حسب نوع کار در هر ساعت 30 الی 50 متر مکعب می¬باشد .

ماده 14 : در کارگاه¬هایی که دود یا گاز و گرد و غبار و یا بخار¬های مضر ایجاد می¬شوند باید مواد مزبور با وسایل فنی موثر طوری از محل تولید به خارج کارگاه هدایت شود که مزاحمت و خطری برای کارگران ایجاد ننمایند .

مایعات بسیاری در صنعت وجود دارند که کارگران با آن ها سرو کار داشته و در تماس هستند که تعدادی از این مایعات ، خورنده و سوزاننده بوده و شامل برخی از اسید¬های معدنی و یا آلی ، قلیا¬ها و تعدادی از دیگر مواد شیمیایی می¬باشند که با وجود آنکه مایع نیستند اما می¬توانند خاصیت سوزانندگی و خورندگی داشته باشند . سایر مایعات صنعتی بر حسب تقسیم¬بندی شیمیایی ممکن است دارای اسامی خاص و معینی باشند مانند روغن ها ، الکل¬ها و ...

مواد جامد نیز به گونه¬های مختلف همانند توده ، کلوخه ، دانه ، پودر و یا گرد و غبار در صنعت تولید شده و یا به کار می¬روند . مهمترین شکل از مواد جامد که دارای اثرات فیزیولوژیک قابل توجه می¬باشند گرد و غبار است که در هوا منتشر شده و از راه استنشاق وارد بدن می¬شود و اثرات خود را ( بسته به نوع ، مقدار ، اندازه ذره و طول مدت تماس ) ظاهر می¬سازد .

گرد و غبار به عنوان یکی از آلاینده¬های مهم هوای محیط کار شناخته می¬شوند . گستره وسیعی از بیماری¬ها و عوارض ناشی از کار را سبب می¬شوند از این رو در بهداشت حرفه¬ای سم شناسی صنعتی از اهمیت ویژه¬ای برخوردار است .

آلاینده¬های شیمیایی و تقسیم¬بندی آنها

کره زمین به وسیله اتمسفر گازی شکل که دارای ترکیب معدنی است احاطه شده است . در این اتمسفر حدود 09/78 درصد نیتروژن ، 95/20 درصد اکسیژن ، 93/0 درصد آرگون، 03/0 درصد دی¬اکسید¬کربن و مقادیر ناچیزی نئون ، هلیوم و .... وجود دارد که ممکن است در هر محل با چند درصدی بخار آب مخلوط شود . مقدار هر یک از این گاز¬ها که از حد معمول بیشتر شود و یا ماده دیگری غیر از آنها در اتمسفر وجود داشته باشد ماده آلوده کننده یا آلاینده دانسته می¬شود .

تقسیم¬بندی آلاینده¬ها بر اساس حالت فیزیکی

بر این اساس آلاینده¬ها به دو دسته گاز ها و بخارات و مواد معلق تقسیم می¬شود :

1.         گاز¬ها : 

به طور کلی گاز¬ها به ماده¬ای گفته می¬شود که در دمای 25 درجه سانتیگراد و فشار یک اتمسفر حالت گازی دارند . مثل هلیوم و هیدروژن . تعداد گاز ها بسیار زیاد است . برخی در فرایند¬های صنعتی به عنوان ماده اولیه مورد استفاده قرار می¬گیرند و برخی دیگر ، به عنوان فراورده¬های نهایی تولید می¬شوند و در این بین هم صد¬ها گاز به عنوان محصول بینابینی به وجود می¬آیند . بیشتر گاز¬ها دارای بوی نافذ بوده و حتی در مقادیر ناچیز ، پس از انتشار قابل تشخیص هستند . برخی از آنها دارای رنگ خاصی بوده و در غلظت¬های معینی می¬توان این رنگ را تشخیص داد . برای نمونه رنگ گاز کلر سبزرنگ، اکسید ازت زرد خرمایی و بخارات برم هم قهوه¬ای خرمایی می¬باشند . تعدادی از گاز¬ها هم دارای رنگ و بوی خاصی نیستند و تشخیص آنها به سادگی امکانپذیر نیست . این گاز¬ها در صورتی که خاصیت سمی داشته باشند ، بسیار خطرناک می¬باشند . نمونه این گاز¬ها منوکسید کربن است . علاوه بر آنچه بیان شد بعضی گاز¬ها اشتعال¬پذیرند و در صورت عدم تشخیص و وجود شعله ، آتش¬سوزی¬های بزرگ ایجاد می¬کنند و باعث ایجاد خسارات جانی و مالی فراوان می    شوند .

2.         بخار :

بخار¬ها محصول تبخیر موادی هستند که در دما و فشار اتاق می¬توانند به حالت مایع یا جامد وجود داشته باشند . گرچه گاز¬ها و بخارات از دیدگاه ترمودینامیکی مشابه هم هستند اما ایجاد تمایز بین این دو به این دلیل است که در بسیاری موارد گاز¬ها و بخارات نیازمند روش¬های نمونه¬برداری مختلف می¬باشند .

3.         مواد معلق :

انتشار و پراکندگی ذرات جامد یا مایع در یک فاز گازی خاص یا در هوا آئروسل ( بین 001/0 تا صد میکرون متغیر)یا مواد معلق را تشکیل می¬دهند که شامل موارد زیر :

گرد و غبار (Dust ) :

گرد¬وغبار در اثر جدا شدن و شکستن مواد جامد و تبدیل آنها به ذرات کوچک تشکیل می¬شود و معمولا در هوا برای مدتی شناور و معلق می¬ماند .

مه (Fog ) (Mist ) :

عبارت است از آئروسل¬های قابل دیدن که به صورت ذرات و قطرات ریز مایع در هوا تولید می¬شوند . مه در اثر تراکم بخار آب در شرایط فیزیکی خاص از نظر دما و فشار ایجاد می¬گردد .

دود (Smoke ) :

دود در اثر سوختن مواد آلی مانند چوب ، روغن ، چربی ، بافت¬های حیوانی و لاستیک و .... تولید

می¬شود و عبارت است از ذراتی که در اثر سوختن ناقص دارای مقدار زیادی کربن هستند .

دمه یا فیوم ( Fume ) :

دمه یا دود فلزی جامد که از سطح فلز مذاب خارج شده و در هوا منتشر می¬شود تشکیل دود فلزی را می¬دهد که معمولا با انجام یک واکنش شیمیایی مانند اکسیداسیون همراه است . ذرات دود بسیار کوچک¬اند و اندازه آن¬ها معمولا کمتر از یک میکرون می¬باشد .

مه یا مه¬دود (Fog or mist) : مه¬دود یا اسموگ اصطلاحی است که از دو واژه مه و دود برگرفته شده و به آلودگی¬های وسیع اتمسفری ناشی از آلاینده¬های صنعتی اطلاق می¬شود . آلودگی هوا در شهر¬های بزرگ اغلب از نوع مه¬دود می¬باشد .

الیاف :

الیاف ذراتی هستند که طولشان بیش از عرض آنها باشد . (حداقل سه برابر عرض )

از الیاف معدنی می¬توان به پشم شیشه و آزبست و از منابع مصنوعی به فایبرگلاسها و از منابع آلی به الیاف کنف و پشم حیوانات اشاره کرد .

افشانه :

به کار¬بردن آئروسل¬ها ، سوسپا¬نسیون¬ها ، امولسیون¬های تحت فشار و به صورت پاشیدنی افشانه نامیده می¬شود .

تقسیم¬بندی آلاینده¬ها بر پایه اثر¬های فیزیولوژیک

1.         مواد التهاب¬آور :

موادی محرک ، دارای اثر سوزاننده و تاول¬آور هستند که  سطح مخاط را متورم می¬کنند. در مورد اثرات سوء ناشی از این مواد عامل غلظت دارای اهمیت بیشتری نسبت به عامل زمان و طول مدت تماس

می¬باشد .